Η πολιτιστική διπλωματία ως ήπια μορφή ισχύος

Ζούμε σε έναν κόσμο συγκρουόμενων συμφερόντων, στον οποίο, κατά τον Joseph Nye, η ισχύς διακρίνεται σε «σκληρή» (hard power), που περιλαμβάνει τη στρατιωτική και οικονομική δύναμη ενός κράτους, και σε «ήπια» (soft power), που αφορά στην ικανότητά του να πείθει και να γοητεύει. Σήμερα αναγνωρίζεται η «έξυπνη ισχύς» (smart power), ως συνδυάζουσα τις δύο προαναφερθείσες. Τη χρησιμοποίησαν οι ΗΠΑ και οδήγησαν την ΕΣΣΔ σε κατάρρευση (1991). Βεβαίως, η έννοια της ισχύος εδράζεται σε ποικίλες υλικές και άυλες παραμέτρους, όπως είναι η οικονομία, οι ένοπλες δυνάμεις και η ηγεσία, η πληροφόρηση και η πρόσβαση στην τεχνολογία, η γεωγραφική θέση μιας χώρας κ.λπ. Ωστόσο, στην πορεία της ιστορίας, χωρίς να υποτιμάται η αξία της ήπιας ισχύος, αποδεικνύεται ότι «η συνεργασία ή ακόμη η συμμαχία κρατών με διαφορετικά πολιτικά συστήματα και αντικρουόμενες ιδεολογικά αφετηρίες είναι αποτέλεσμα κοινών συμφερόντων παρά προϊόν γοητείας».

    Η διπλωματία συντελεί στην πραγμάτωση της ισχύος, που, κατά τον Χρήστο Γιανναρά, βασίζεται στο σύνολο των υπηρεσιών και προσώπων που προωθούν τις διεθνείς σχέσεις μιας πολιτείας. Είναι η τέχνη ή η επιστήμη αντιπροσώπευσης μιας χώρας σε άλλα κράτη ή διεθνείς οργανισμούς.

  Από τους περσικούς πολέμους μέχρι σήμερα αποτελεί την κλασική μορφή επικοινωνίας και επαφής για την προαγωγή της διακρατικής συνεργασίας, την κήρυξη πολέμου και τη σύναψη ειρήνης. Συνιστά το πιο γνωστό μέσο και εργαλείο άσκησης της εξωτερικής πολιτικής μιας χώρας. Επειδή διά της διπλωματικής οδού προβάλλονται συμφέροντα και ασκείται επιρροή, εκφράζεται ποικιλόμορφα: τυπικά και άτυπα, επίσημα και ανεπίσημα. Η διπλωματία μετέρχεται την κατασκοπεία και την προπαγάνδα και επιστρατεύει υπάρχουσες πολιτιστικές δυνατότητες.

  Χαρακτηριστική είναι η δημόσια διπλωματία, μέσω της οποίας οι χώρες αξιοποιούν και μη κρατικούς φορείς προς ικανοποίηση των συμφερόντων τους, όπως πανεπιστήμια, ινστιτούτα ξένων γλωσσών, δημοσιογραφικά μέσα κ.ά., και επικοινωνούν με αντίστοιχους φορείς του εξωτερικού. Συμφωνίες για πώληση στρατιωτικού υλικού και για παροχή δωρεάν βοήθειας προς ένα κράτος, αθλητικά γεγονότα και ο τουρισμός, οι αδελφοποιήσεις πόλεων και η διεθνής αλληλεγγύη σε μεγάλες τραγωδίες ή καταστροφές (π.χ. πλημμύρες, σεισμοί) κ.λπ. δύνανται να λειτουργήσουν στο επίπεδο της δημόσιας διπλωματίας.

  Στο Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου λειτουργεί πρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών υπό τον τίτλο «Επικοινωνία, Μέσα και Πολιτιστική Διαχείριση» με ποικιλία μαθημάτων. Ο  αείμνηστος Χριστόδουλος Κ. Γιαλλουρίδης (1949-2023), Καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής και Κοσμήτορας της Σχολής Διεθνών Σπουδών, Επικοινωνίας και Πολιτισμού, δίδαξε την  πολιτιστική διπλωματία. Ο ίδιος είχε προβεί το 2012 στην ίδρυση του Κέντρου Ανατολικών Σπουδών για τον  Πολιτισμό και Επικοινωνία του Παντείου  Πανεπιστημίου, διετέλεσε Διευθυντής του  και ο γράφων υπήρξε συνεργάτης του επί σειρά ετών.

  Η πολιτιστική διπλωματία αποτελεί κλάδο της δημόσιας διπλωματίας και προσβλέπει στην άσκηση της εξωτερικής πολιτικής όχι βάσει της τυπικής διπλωματίας, αλλά βάσει της προβολής των ιστορικών, πολιτιστικών και πνευματικών σχέσεων μεταξύ των χωρών, χωρίς να είναι πάντοτε απαραίτητη η κυβερνητική παρέμβαση. Ο Keith Dinnie επισημαίνει: «Η κουλτούρα, ο πολιτισμός ενός έθνους μπορεί να θεωρηθεί ότι συνιστά την πραγματική ουσία του έθνους-κράτους ως μάρκας (nation brand)».

  Διεθνείς φορείς χάραξης της πολιτιστικής διπλωματίας είναι οργανισμοί όπως η UNESCO, το Συμβούλιο της Ευρώπης, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων αλλά και Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις π.χ. το Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων (ICOM), το Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Χώρων (ICOMOS) κ.λπ. Ο πολιτισμός μπορεί να προβληθεί στο εξωτερικό από το Δημόσιο (κυβερνήσεις, οργανισμοί, μορφωτικά ιδρύματα), από τον ιδιωτικό τομέα είτε μέσω των ΜΚΟ. Η πολιτιστική διπλωματία απευθύνεται κυρίως στους λαούς και όχι μόνο σε κρατικούς θεσμούς. Παράδειγμα άσκησής της αποτελεί η παραγωγή και διανομή τουρκικών τηλεοπτικών σειρών σε- πέραν των εβδομήντα- κράτη. Έτσι καταβάλλεται προσπάθεια να αναδειχθεί η Τουρκία ως κοινωνία που συμβιβάζει το Ισλάμ με τον δυτικό τρόπο ζωής. Στην προκειμένη περίπτωση, η πολιτιστική διπλωματία ενισχύει τους στόχους της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής.

  Η Ελλάδα, ως χώρα με μακραίωνη ιστορία, μπορεί να αξιοποιήσει προς όφελός της ποικίλους πολιτιστικούς θεσμούς, όπως είναι τα μουσεία (Εθνικό Αρχαιολογικό, Ακροπόλεως, Βυζαντινό και Μπενάκη), το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού και το Εθνικό Θέατρο, τα Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου, το Διδασκαλείο της Νέας Ελληνικής ως Ξένης Γλώσσας του Πανεπιστημίου Αθηνών, το  Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών, το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού κλπ. Ο Καθηγητής Χριστόδουλος Κ. Γιαλλουρίδης υπήρξε Διευθυντής-για κάποιο χρονικό διάστημα -του προτελευταίου φορέα και Πρόεδρος του τελευταίου εκ των προαναφερθέντων.

Το κράτος μας δύναται να προβληθεί ως κοιτίδα της δημοκρατίας και δημιουργός του αρχαίου, βυζαντινού και νεοελληνικού πολιτισμού (αρχαιότητες, Ολυμπιακοί Αγώνες, Κλεμμένα Γλυπτά του Παρθενώνα, ναοί και μοναστήρια, Ελύτης και Σεφέρης κ.λπ.).

  Σήμερα, σε μια εποχή διεθνούς οικονομικής και πολιτικής αστάθειας, έχει ιδιαίτερη σημασία η προς τα έξω ανάδειξη της πολιτιστικής μας δημιουργίας. Πρέπει να υπενθυμίζουμε στους άλλους λαούς ότι ο ελληνικός πολιτισμός είναι βασική συνιστώσα του ευρωπαϊκού και του παγκόσμιου πολιτισμού. Πολιτιστική διπλωματία ασκεί και ο ελληνισμός της Διασποράς. Χαρακτηριστικό είναι, για παράδειγμα, το έργο που επιτελείται μέσω πανεπιστημιακών εδρών του εξωτερικού (της έδρας «Οδυσσέας Ελύτης» του Rutgers University της Νέας Υόρκης, του Ωνασείου Κέντρου Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης, του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών στη Βενετία κ.λπ.).

  Η Κυπριακή Δημοκρατία επί σειρά ετών προσπαθεί να προβάλει μια σημαντική πτυχή του κυπριακού προβλήματος, τη λεηλασία της ελληνικής και χριστιανικής πολιτιστικής κληρονομιάς από τους Τούρκους εισβολείς στο κατεχόμενο τμήμα της Μεγαλονήσου. Σε αυτή την προσπάθεια συντελούν κυβερνητικοί φορείς, η Εκκλησία της Κύπρου, η Ιερά Μονή Παναγίας του Κύκκου,  το  Λεβέντειο Δημοτικό Μουσείο Λευκωσίας κ.λ.π.

–    Γιαλλουρίδης Κ. Χριστόδουλος, «Η ανολοκλήρωτη Επανάσταση», στο Παγκοσμιοποίηση, Ευρωπαϊκή Ένωση και Ελλάδα, επιμέλεια: Π. Σιούσιουρας και Κ. Χαζάκης, Αθήνα : Ποιότητα, 2009, σελ. 225-244.

–    Γιανναράς Χρήστος, Πολιτιστική Διπλωματία, Αθήνα :  Ίκαρος, 2003, σελ. 13.

–    Εικόνες Κρατών: Στρατηγική Επικοινωνία – Ήπια ισχύς και Μέσα Ενημέρωσης,  συλλογικό έργο, επιμέλεια: Αθανάσιος Ν. Σαμαράς,  πρόλογος: Ρωμανός Γεροδήμος, Αθήνα :  Καστανιώτης , 2014, σελ. 41-59, 93-103 και  105-125.

–    Ζαχαριάδης Ανδρέας, «Πολιτιστική Διπλωματία και τουρκικά σίριαλ – Συμπεράσματα» και Αναστασιάδου Μερσίλεια, «Ήπια ισχύς και παγκοσμιοποίηση», στο Ιωάννης Χρ. Ιακωβίδης, Με οδηγό την ιστορική Μνήμη, πρόλογος: Κλεομένης Σπ. Κουτσούκης, Αθήνα :  Παπαζήσης, 2014, σελ. 461-470.

-Λασκαράτος Κώστας, Πολιτισμός και εξωστρέφεια. Ο ρόλος των Μουσείων και άλλων πολιτιστικών φορέων στην πολιτιστική διπλωματία και τη διεθνή αλληλοκατανόηση, πρόλογος: Katherine E. Fleming, Πρύτανης Πανεπιστημίου Νέας Υόρκης, Αθήνα: Ι. Σιδέρης, Δεκέμβριος 2021.

–    Nye S. Joseph, Ήπια ισχύς – Το μέσο επιτυχίας στην παγκόσμια πολιτική, Αθήνα:  Παπαζήσης, 2005.

–    Οι Έλληνες στη Διασπορά – 15ος-21ος αι., επιμέλεια: Ιωάννης Κ. Χασιώτης, Όλγα Κατσανδρή-Hering, Ευρυδίκη Α. Αμπατζή, Αθήνα : Βουλή των Ελλήνων, 2006.

-«Πολιτιστική Διπλωματία – Ειδικά Θέματα Εξωτερικής Πολιτικής», στο https://www.mfa.gr › politistike-diplomatia.

–    Τζουμάκα Ελένη, Πολιτιστική Διπλωματία, Αθήνα : Ι. Σιδέρης, 2005, σελ. 140-141.

– Χοτζάκογλου Γ. Χαράλαμπος, «Ενέργειες της Ιεράς Μονής Κύκκου στο Στρασβούργο για τη διεθνή ενημέρωση σχετικά με τη συνεχιζόμενη καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς στα Κατεχόμενα», στο περιοδικό «Ενατενίσεις», τεύχ.11 , Μάιος – Αύγουστος 2010, Λευκωσία : Ιερά  Μητρόπολη  Κύκκου και Τηλλυρίας, σελ. 129-130.

–  Χριστογιάννης Ι. Γεώργιος, Πολιτιστική Διπλωματία, Αθήνα : Ι. Σιδέρης, 2002.