Του Ιωάννη Χρ. Ιακωβίδη*
Το Σπίτι της Κύπρου, η Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Κύπρου και οι Εκδόσεις Νεφέλη διοργάνωσαν , στις 15 Ιανουαρίου 2025, στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο Αθηνών, την παρουσίαση του βιβλίου της Ευρυδίκης Περικλέους-Παπαδοπούλου “Και πολλά επικράνθη η Ελένη της Καρπασίας”, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Νεφέλη , μετά από δέκα έτη έρευνας. Η εκδήλωση τελούσε υπό την αιγίδα της Α.Ε. του Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας, κ. Νίκου Χριστοδουλίδη. Χαιρετισμούς είχαν απευθύνει η Μαριέττα Μινωτού, Πρόεδρος της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, Ακαδημαϊκός – Ομότιμος Καθηγητής Γλωσσολογίας του ΕΚΠΑ και ο Πρέσβης της Κυπριακής Δημοκρατίας κ. Σταύρος Αυγουστίδης ανέγνωσε τον χαιρετισμό του Προέδρου κ. Νίκου Χριστοδουλίδη.
Ομιλητές ήταν οι Χαρίκλεια Γ. Δημακοπούλου, Γενική Γραμματέας της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας Ελλάδος, Πέτρος Παπαπολυβίου, Αναπληρωτής Καθηγητής, Κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κύπρου και Λουίζα Χριστοδουλίδου, Καθηγήτρια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Αντιφώνηση από την Ελένη Φωκά και τη συγγραφέα. Συντόνιζε ο Κωνσταντίνος Μπούρας, Ποιητής, Θεατρολόγος, Μεταφρασεολόγος και Κριτικός.
Περί του βιβλίου
Για να αποδοθεί λογοτεχνικά το πνευματικό αυτό εγχείρημα, εκτάσεως 571 σελίδων, το οποίο βασίζεται στην πορεία ζωής και το έργο της ηρωίδας δασκάλας , Ελένης Φωκά , συνδυάσθηκαν πρόσωπα , καταστάσεις και στοιχεία μυθοπλασίας. Οι φωτογραφίες , η χρήση της κυπριακής διαλέκτου , η εξέλιξη της ιστορίας βάσει μαρτυριών της Ελένης Φωκά και των μαθητών της προκαλούν έντονη συγκίνηση και δημιουργούν βιώματα στον αναγνώστη. Ακολουθεί το «Γλωσσάρι» της Κυπριακής Διαλέκτου ( σελ. 573 -582) το οποίο βασίζεται στο Λεξικό του Κ. Γ. Γιαγκουλλή , οι «Ευχαριστίες»(σελ. 583-584) και φωτογραφικό υλικό. (Σελ.586-598)
Αναφέρονται, φέρ ΄ειπείν, το χωριό της , Αγία Τριάδα , με τα εκκλησάκια του και η συμμετοχή των κατοίκων στην εορτή των Θεοφανίων(σελ.32-34) ,η μεγάλη παραγωγή ελιών και καπνών .( Σελ. 40) Ο πατέρας της , Λύσανδρος, παρήγαγε χαρούπια τα οποία μετέφερε στο Ζύγι της Λεμεσού. (Σελ. 49) Ήταν τραγουδιστής του έρωτα και της ξενιτιάς, του Διγενή και του Χάροντα (σελ.51) , απήγγελλε ακόμη το ποίημα του Βασίλη Μιχαηλίδη « 9 η Ιουλίου 1821»(σελ. 62) , με το σπίτι του «απλό και απλωμένο στη γη -ήταν μακριά από το κέντρο του χωριού».(Σελ.52) Καταγράφονται ακόμη οι σπουδές της Ελένης στη Χαροκόπειο Σχολή Αθηνών και ο διορισμός της ως καθηγήτριας στο Γυμνάσιο Μιτσή Λεμύθου. ( Σελ. 55-57)
Ακολουθούν πληροφορίες για το Πραξικόπημα και τη Β΄ φάση της τουρκικής εισβολής ( 14-16 Αυγούστου του 1974.(Σελ. 65-69) Οι Τούρκοι μετά την κατάληψη της Αμμοχώστου προχώρησαν κατά της Καρπασίας και, φυσικά, του χωριού της Αγίας Τριάδας . « Δεν ρωτούσαν οι μάγκες Τουρκοκύπριοι. Ορμούσαν στα σπίτια των χωριανών και άρπαζαν αυτό που ήθελαν, με ειρωνεία κι επίδειξη αηδιαστική του όπλου που κρατούσαν. Τα μάτια τους βγάζανε φλόγες , σαν να έλεγαν: “ Τωρά εν να σας δείξουμεν!”». (Σελ.71) Ένας αγριεμένος Τουρκοκύπριος καλούσε με τηλεβόα τους κατοίκους του χωριού να μαζευτούν στο προαύλιο του ναού .( Σελ.84)
Ο πατέρας της , Λύσανδρος, συνελήφθη μαζί με άλλους χωριανούς ( σελ.90 ) τους οποίους κακοποίησαν. ( Σελ.93 )
Στις 3 Σεπτεμβρίου του 1974 , οι Τούρκοι συγκέντρωσαν ξανά όσους δεν εγκατέλειψαν την Αγία Τριάδα, παιδιά κάτω των δεκαπέντε, γυναίκες και υπερήλικες . Η μάνα της , Λουτσία , έβαλε μαντίλα στα κορίτσια της, για να μην «κινδυνέψουν από τους στρατιώτες του Αττίλα» . Ο πατέρας της , Λύσανδρος, φυλακίσθηκε στο Γκαράζ Παυλίδης , στη Λευκωσία και έκλαψε συγκινημένος « που έσμιξε με την οικογένεια του.(Σελ. 98-103)
Τον Ιούνιο του 1975 , ο Ντεκτάς και ο κατοχικός στρατός έδιωξαν διά του εκφοβισμού των όπλων οκτακόσιους εγκλωβισμένους . Από το 1975 μέχρι το 1980, είκοσι χιλιάδες έποικοι είχαν μεταφερθεί από την Τουρκία στην Μεγαλόνησο . Στις 2 Αυγούστου του 1975,υπεγράφη από τους Γλαύκο Κληρίδη και Ραούφ Ντεκτάς η Συμφωνία της Τρίτης Βιέννης, την οποία οι Τούρκοι παραβίασαν αμέσως μετά την υπογραφή της. Τον Ιούλιο του 1976 , είχαν εκδιωχθεί και άλλοι εγκλωβισμένοι από την Καρπασία Όταν ο πατέρας της, Λύσανδρος, διαμαρτυρήθηκε στην τουρκική κατοχική αστυνομία για την αρπαγή των ζώων και γαϊδάρου του, « τον χτύπησαν άσκημα». Οι Τούρκοι κακοποίησαν επίσης άγρια τον δάσκαλο, Κωστάκη Παναγίδη, του Δημοτικού Σχολείου Αγίας Τριάδας.(Σελ. 121- 155)
Κατέστρεψαν το Δημοτικό της Αγίας Τριάδας , η στέγη του ήταν μισογκρεμισμένη και έσπασαν τα τζάμια . (Σελ.158-159)
Δεν δίσταζε να φωτογραφίζει και να αποστέλλει το υλικό αυτό-μέσω εγκλωβισμένων – στον κυπριακό Τύπο, παρά τις απαγορεύσεις φωτογραφίσεως εκ μέρους της κατοχικής Τουρκίας. Κυκλοφόρησε από τον φωτογραφικό φακό της Ελένης και μία φωτογραφία του Μοναστηριού του Αποστόλου Ανδρέα, όταν οι Αγιατριαδίτες έλαβαν άδεια να το επισκεφθούν με λεωφορείο . (Σελ.272- 275)
Η Ελένη δεν δίσταζε να στηλιτεύει τα όσα απάνθρωπα διέπρατταν οι Τούρκοι εισβολείς. Είχαν δημιουργηθεί και τα σωματεία: « Ελεύθερη Καρπασία», Συντονιστική Επιτροπή Καρπασίας» και « Εθνική Επιτροπή Αλληλεγγύης προς τους Εγκλωβισμένους». Όταν η μάνα της , Λουτσία , επιχείρησε να επιστρέψει στο χωριό, δεν της το επέτρεψαν οι Τούρκοι κατακτητές και ο λόγος ήταν ότι υπερέβη το όριο της μιας εβδομάδας που εδικαιούτο στις ελεύθερες περιοχές και πέθανε -« χρόνια αργότερα -με τον καημό του ξεριζωμού.(…)» ( Σελ.376- 378)
« Αύγουστος 1987. Σήμερα λήστεψαν και έπνιξαν τον Μιχάλη , τον Μιχάλη Φραντζέσκου. Μπήκαν στο σπίτι του τρεις έποικοι, νεαρά παιδιά , μαζί με κείνον τον Τζενκκίς, τον γνωστό κακοποιό , που ήξερε πως πήρε τη σύνταξή του ο Μιχάλης εκείνη τη μέρα. Του την έκλεψαν και τον έπνιξαν. Τον έθαψαν χωρίς νεκροψία , χωρίς πώς και γιατί(…)». Τον Δεκέμβριο του 1988, οι έποικοι εξόντωσαν την Ελένη του Φτωχόπουλου, φίλη της μάνας Λουτσίας. « Τη λήστεψαν κι ύστερα της πολτοποίησαν το πρόσωπό της». ( Σελ. 395-396)
Ο δημοσιογράφος, Λάζαρος Μαύρος, της δώρισε ένα κασετόφωνο μαγνητοφώνησης.(Σελ.443) Η ποιήτρια , Πίτσα Γαλάζη, της αφιέρωσε την ποιητική συλλογή « Το Έψιλον της Ελένης». Ποιήματα από αυτή απήγγειλε στο Α΄ Παγκόσμιο Συνέδριο Ποίησης στη Λιέγη του Βελγίου. Τότε εκτέθηκαν και έργα ζωγραφικής εγκλωβισμένων παιδιών στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. (σελ. 450-451). Της πήρε συνέντευξη , την 1η Μαρτίου 1994 , δημοσιογράφος της τουρκοκυπριακής εφημερίδας “Haber” , φορούσε μάλιστα χρυσό σταυρό που δεν ήθελε να κρύψει και τη μαντίλα. (Σελ. 454) Δεν δίστασε να απευθυνθεί στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και στον Πρόεδρο της Κυπριακής Δημοκρατίας , Γλαύκο Κληρίδη, με επιστολή της 23ης Φεβρουαρίου 1995.( Σελ. 480-482)
Τον Ιούνιο του 1996, τουρκικοί εκσκαφείς «ερήμωσαν» το Δημοτικό Σχολείο της Αγίας Τριάδας, ανήμερα του Αγίου Πνεύματος.( Σελ.506) Στις 26 Μαϊου του 1997, είχε βρεθεί στο οδόφραγμα του Λήδρα Πάλας και «πέρασε στην ελεύθερη Λευκωσία, ελεύθερη…, ελεύθερη…, χωρίς καμιά διαδικασία». Ένα ασθενοφόρο την ανέμενε και τη μετέφερε στο Γενικό Νοσοκομείο Λευκωσίας. Την είχε επισκεφθεί και ο Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας, Γλαύκος Κληρίδης . (Σελ.531- 532) Επί τρεις μήνες μετέβαινε στο οδόφραγμα και την παρεμπόδιζαν οι κατοχικές αρχές να επιβιβασθεί στο λεωφορείο. Της συμπαραστέκονταν οι μαυροφορεμένες γυναίκες με τις φωτογραφίες των αγνοουμένων κρεμασμένες στο στήθος τους που απαιτούσαν να επιστρέψει στα Κατεχόμενα : Χαρίτα Μάντολες, Έλλη Λάμπρου , Γιαννούλα Αχιλλέως κλπ. (Σελ. 536-537)
Μετά την εκδίωξή της, μιλούσε στην Ελλάδα και το Εξωτερικό: σε ελληνικούς Δήμους και Κοινότητες , σε σχολεία Στοιχειώδους και Μέσης Εκπαιδεύσεως καθώς και σε Πανεπιστήμια. Από 22.000 που ήταν οι εγκλωβισμένοι, σήμερα έχουν παραμείνει μόνο 350, στερούμενοι των ανθρωπίνων δικαιωμάτων τους .( Σελ. 553-555)
Έλαβε μέρος και μίλησε η Ελένη , στις 19 Ιουλίου 1998, στην πρώτη Διαμαρτυρία για την Τουρκική Εισβολή και Κατοχή στο Λονδίνο. Βραβεύθηκε από την Ακαδημία Αθηνών τον Δεκέμβριο του 1992 μαζί με τις άλλες δύο δασκάλες των Κατεχομένων, Δέσπω Κολλατσή-Μουζούρη και Γιαννούλα Λαζαρίδου-Βασιλείου. Στον ίδιο χώρο διοργανώθηκε έκθεση Ζωγραφικής των εγκλωβισμένων παιδιών Αγίας Τριάδας και Ριζοκαρπάσου. (Σελ. 558-561) Τιμήθηκε ακόμη από τον Δήμο Αθηναίων, τον Σεπτέμβριο του 1998 και το 1997 την πρότεινε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο για το Βραβείο Ζαχάρωφ . ( Σελ. 562-563 και 567)
Καταγράφονται ενδε
ικτικά τα εξής αποσπάσματα:
Η Ελένη έκρυψε την ελληνική σημαία « πίσω από τις εικόνες, στο εικονοστάσιό τους. Τη δίπλωσε με προσοχή , ευλάβεια και απέραντο σεβασμό , τη φίλησε με συγκίνηση στο μέρος του σταυρού και την έβαλε να μη φαίνεται, μην τη βρουν και τη μαγαρίσουν οι βάρβαροι». ( Σελ.95 )
Η κατάσταση στο χωριό ήταν άθλια. « Μπαίνανε οι κουβαλητοί στα σπίτια, όπου έμεναν ακόμη μέσα οι νοικοκυραίοι, κι έπαιρναν πρόβατα, κατσίκες , γαϊδούρια, φαγητό, λάδια, ψωμιά (…) τα αυγά από τα κοτέτσια, μα έκλεβαν και τις κότες· ανενόχλητοι , αφεντάδες! Αν αντιδρούσε κάποιος , τον χτυπούσαν· πολλές φορές μέχρι θανάτου·δεν ήξεραν να καλλιεργήσουν τη γη που τους δώριζαν.(…)»(Σελ.128-129)
« Εις πείσμα των καιρών …» έλεγε η Ελένη. « Είμαστε σκλάβοι» έλεγε συνεχώς στον εαυτό της, και κάθε μέρα έπλενε, καθάριζε, απολύμαινε πατώματα, θρανία και έδρα. Αποστείρωνε αποχωρητήρια που ήταν κι εκείνα σε άθλια κατάσταση· του κόσμου τις ακαθαρσίες άφηναν “ εκείνοι” πίσω τους». (Σελ.169)
«(…) Οι νόμοι των κατοχικών αρχών ήταν σκληροί, παράλογοι , απάνθρωποι. Καταταλαιπωρούσαν και παίδευαν τους ανθρώπους , που αναγκάζονταν να ξυπνήσουν νύχτα ακόμη-προτού χαράξει το πρωινό φως -να μπουν σε κείνο το μοναδικό λεωφορείο , εκείνη τη συγκεκριμένη μέρα και ώρα.(…) Κι ο φόβος τους ήταν μην τους τα πάρουν (σ.σ. τα κιβώτιά τους) μέχρι να φτάσουν στον προορισμό τους , στο οδόφραγμα του Λήδρα Πάλας στη Λευκωσία.(…) » (Σελ.369). « (…)Τι κόπος και πόσος πόνος και αγωνία, μην τους πάρουν όσα ετοίμασαν με τόση αγάπη μα και με τόση στέρηση. Και τους τα έπαιρναν και τα πετούσαν μπροστά τους, κι έλιωναν οι άνθρωποι από το άδικο.(…)»(Σελ.370)
Αποκαλυπτική ήταν και μία Πόντια που είπε ότι τον πατέρα της τον λέγανε Γιώργο , την άρπαξαν και την πάντρεψαν σε ηλικία 12 ετών με έναν κακό γέρο Τούρκο. Μπροστά της έσφαξαν τους γονείς της. « Αίμα , πολύ αίμα είδαν τα μάτια μου». Τελικά παντρεύτηκε με Κούρδο. «Και τώρα τούρκικα μιλώ, φοβούμαι μη με σκοτώσουν αυτοί που μας ξερίζωσαν ξανά , και μας κουβάλησαν σε ξένο τόπο».(Σελ.444)
Βλ. ενδεικτικά:
-Πόπη Αρωνιάδα, «“Και πολλά επικράνθη η Ελένη της Καρπασίας” – Ένα βιβλίο για τη ζωή και το έργο της», στο https://slpress.gr , 19 Οκτωβρίου 2024
-Κ.Γ. Γιαγκουλλής, Θησαυρός της μεσαιωνικής και νεότερης κυπριακής διαλέκτου, Λευκωσία, 2014
–Λάζαρος Μαύρου, ‘Η Γαλανόλευκη της Ελένης Φωκά στον ΠτΔ»,στο https://simerini.sigmalive.com, 13 Οκτωβρίου 2024
-Ευρυδίκη Περικλέους -Παπαδοπούλου, Και πολλά επικράνθη. Η Ελένη της Καρπασίας, Αθήνα: Νεφέλη, 2024
-Πέτρος Παπαπολυβίου, «Παρουσίαση του “Και πολλά επικράνθη. Η Ελένη της Καρπασίας” στην Αθήνα, 15 Ιανουαρίου 2025», στο https://papapolyviou.com, 10 Ιανουαρίου, 2025
*Διδάκτωρ Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου, φιλόλογος, ιστορικός , πολιτικός επιστήμων και συγγραφέας
